Bằng Chứng Câm Lặng – Vẻ đẹp bị lãng quên trong những trang Thiên Nga Đen

Trong một lần đọc lại Thiên Nga Đen của Nassim Nicholas Taleb, tôi bất giác dừng lại rất lâu ở một chương – không phải vì nó quá mới mẻ, mà bởi lần này tôi cảm được nó theo một cách hoàn toàn khác. Cảm giác đó giống như gặp lại một cô gái xinh đẹp mà ta từng biết, nhưng chỉ đến lần gặp này, ta mới thực sự cảm nhận được chiều sâu và vẻ đẹp nội tâm của cô ấy. Cô ấy mang tên: Silent Evidence – Bằng Chứng Câm Lặng.

Francis Bacon từng viết: “Một số cuốn sách nên được nếm thử, một số nuốt trôi, nhưng chỉ một số ít nên được tiêu hóa từ từ.” Thiên Nga Đen thuộc về số ít ấy – một cuốn sách cần được nghiền ngẫm hơn là đọc lướt. Có những khái niệm mà lần đầu ta chỉ hiểu lờ mờ, nhưng càng đọc, ta càng thấy mình chưa từng thực sự hiểu gì cả. Và cảm giác “ngộ ra” sau nhiều lần quay lại, thật sự là một kiểu… high đầy trí tuệ.

Kẻ sống để kể chuyện – và những người câm lặng trong lịch sử

Hãy tưởng tượng một ông bố đưa cho con trai mình cuốn tiểu sử Steve Jobs và nói:

"Con trai, đây là cuốn kinh thánh của Silicon Valley. Học hỏi từ Jobs đi, con có thể trở nên vĩ đại."

Người con trả lời:

"Con có một người bạn mê cuốn này lắm. Bài học nó rút ra là muốn thành công thì phải trở thành một… kẻ khốn, giống như Jobs từng mắng chửi nhân viên. Giờ thì nó thất nghiệp rồi bố ạ."

Câu chuyện chỉ là tưởng tượng, nhưng nó gợi nhắc đến mẩu chuyện của Cicero: Khi người ta đưa Diagoras – một người vô thần – xem tranh các tín đồ được thần linh cứu sống sau đắm tàu để chứng minh “thần linh là có thật”, ông chỉ nhẹ nhàng hỏi:

“Vậy tranh của những người cầu nguyện rồi vẫn chết đuối, đâu?”

Đó chính là Bằng Chứng Câm Lặng: Những bằng chứng phản bác cho một giả thuyết, không phải là ta không tin, mà vì nó không hiện diện, không ai kể, không ai lưu lại, nên ta quên mất sự tồn tại của nó.

Thiên kiến xác nhận và chiếc bẫy tâm lý

Bằng chứng câm lặng có mối liên hệ chặt chẽ với thiên kiến xác nhận – xu hướng tâm lý khiến ta chỉ chú ý đến những gì củng cố niềm tin sẵn có. Kể cả khi ta muốn phản biện giả thuyết của mình, điều đó vẫn vô cùng khó khăn, vì những bằng chứng phủ định thường... không tồn tại trong dữ liệu, không được kể lại, không được ghi chép.

Bạn có thể dễ dàng tìm thấy những câu chuyện thành công từ việc dậy sớm, siêng năng, đam mê,… Nhưng những người cũng có đầy đủ phẩm chất đó mà thất bại thì sao? Họ nằm ở đâu trong lịch sử? Không ai viết sách: “Tôi đã mất sạch tài sản trên thị trường chứng khoán như thế nào” cả.

Sai lầm khi nghĩ rằng thành công chỉ cần A, B, C…

Khi đọc tiểu sử của Elon Musk, Steve Jobs hay Mandela, ta thường bị dẫn dắt rằng họ thành công vì có những đặc điểm X, Y, Z. Nhưng sự thật là vô số người có những phẩm chất tương tự – và vẫn thất bại. Chỉ có điều là họ không được viết sách về. Họ là những bằng chứng câm lặng, bị lãng quên vì không phù hợp với câu chuyện truyền cảm hứng.

Điều này dẫn đến một lầm tưởng cực kỳ nguy hiểm: Chỉ cần giống họ là ta sẽ thành công như họ.

Vì sao thông tin phủ định có giá trị hơn?

Một điểm khiến tôi đặc biệt ấn tượng với Bằng Chứng Câm Lặng là sự bất đối xứng giữa hai loại bằng chứng.

Chỉ cần một con thiên nga đen là đủ để bác bỏ giả thuyết “tất cả thiên nga đều trắng”.

Nhưng dù có hàng triệu con thiên nga trắng, bạn cũng không thể chứng minh giả thuyết đó là đúng.

Chính vì vậy, trong khoa học, việc phủ định một giả thuyết được coi là giá trị hơn nhiều so với việc xác nhận nó. Tư duy khoa học là không ngừng thử phá vỡ các giả định, cho đến khi không thể phủ định được nữa thì mới xem xét tạm thời chấp nhận nó.

Lời cảnh tỉnh từ Charlie Munger

Charlie Munger, đối tác lâu năm của Warren Buffett, từng nói:

“Thật đáng ngạc nhiên là chúng tôi đạt được thành công lâu dài không phải nhờ những quyết định thiên tài, mà là nhờ tránh được những quyết định ngu xuẩn.”

Bởi vì những gì bạn không nên làm gần như có tính ổn định và phổ quát, trong khi những gì bạn nên làm thì thường chỉ hiệu quả trong một bối cảnh cụ thể. Điều đúng hôm nay có thể sai ngày mai, nhưng sai lầm thì gần như… luôn luôn sai.

Kết lời: Khi những điều không ai kể lại lại quan trọng hơn tất cả

Điều khiến Bằng Chứng Câm Lặng trở nên nguy hiểm không phải vì nó sai, mà vì nó vô hình. Trong khi chúng ta mải mê tìm kiếm những công thức thành công, thì những thất bại âm thầm – không ai kể lại, không ai ghi chép – mới là phần “tảng băng chìm” có khả năng đánh lừa mọi nhận thức.

Hiểu về Silent Evidence là một bước đi lớn trong việc nhìn rõ giới hạn tư duy của chính mình. Và có lẽ, chỉ khi ta đủ tỉnh táo để lắng nghe cả những tiếng nói không được thốt ra, ta mới dần tiệm cận được chân lý.