Bẫy thu nhập trung bình: Thực trạng và con đường thoát hiểm của Việt Nam

1. Bối cảnh và khái niệm

Bẫy thu nhập trung bình là thuật ngữ kinh tế dùng để chỉ hiện tượng một quốc gia sau khi thoát khỏi nhóm nước thu nhập thấp và đạt mức thu nhập trung bình thì tăng trưởng chững lại, không thể vươn lên thành nước có thu nhập cao. Khi rơi vào bẫy này, quốc gia không còn cạnh tranh bằng lao động giá rẻ như trước, nhưng cũng chưa đủ năng lực để cạnh tranh bằng sáng tạo, công nghệ hay năng suất lao động cao.

Việt Nam hiện nay đang đứng trước ngưỡng cửa của bẫy thu nhập trung bình. Theo Ngân hàng Thế giới, Việt Nam đã chính thức gia nhập nhóm nước thu nhập trung bình thấp từ năm 2008. Sau hơn 15 năm, tốc độ tăng trưởng vẫn duy trì ở mức khá, tuy nhiên nhiều dấu hiệu cho thấy Việt Nam đang gặp những trở lực lớn để tiến lên nhóm nước thu nhập cao.

2. Thực trạng tại Việt Nam

Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu trong quá trình phát triển kinh tế, đặc biệt là sau thời kỳ Đổi Mới (1986). Tốc độ tăng trưởng GDP duy trì trung bình từ 6 đến 7% mỗi năm trong suốt hai thập kỷ qua. Mô hình tăng trưởng chủ yếu dựa trên khai thác lao động giá rẻ, thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) và đẩy mạnh xuất khẩu.

Tuy nhiên, mô hình này đang bộc lộ nhiều hạn chế:

Năng suất lao động của Việt Nam hiện vẫn ở mức thấp so với các nước trong khu vực như Thái Lan, Malaysia hay Trung Quốc. Theo thống kê, năng suất lao động của Việt Nam chỉ bằng khoảng 11-12% so với Mỹ.

Tỷ lệ đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) còn rất thấp, chỉ chiếm chưa đến 0,5% GDP, trong khi con số này ở Hàn Quốc là hơn 4% và Đài Loan là hơn 3%.

Doanh nghiệp nội địa phần lớn nhỏ và siêu nhỏ, thiếu năng lực cạnh tranh, chưa làm chủ được chuỗi giá trị toàn cầu.

Giáo dục đại học, đào tạo nghề còn chưa sát với nhu cầu thực tiễn của thị trường lao động, dẫn đến hiện tượng “thừa thầy thiếu thợ”, nhiều cử nhân thất nghiệp hoặc làm trái ngành.

Thể chế, chính sách kinh tế thị trường còn nhiều rào cản, chậm cải cách, gây khó khăn cho môi trường kinh doanh, đổi mới sáng tạo.

3. Nguyên nhân của nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình

Có nhiều nguyên nhân sâu xa dẫn đến nguy cơ này, bao gồm:

Phụ thuộc quá lâu vào lợi thế cạnh tranh ngắn hạn như chi phí lao động thấp mà không chuyển dần sang đổi mới sáng tạo và giá trị gia tăng cao.

Thiếu động lực và cơ chế phát triển khu vực kinh tế tư nhân trong nước, trong khi quá lệ thuộc vào doanh nghiệp FDI.

Đầu tư cho khoa học công nghệ, giáo dục và đào tạo chưa được chú trọng đúng mức và chưa tạo ra chuyển biến thực sự về chất lượng.

Hệ thống thể chế và quản trị nhà nước chưa minh bạch, hiệu quả; nạn tham nhũng và thủ tục hành chính phức tạp vẫn còn tồn tại, làm cản trở năng lực cạnh tranh quốc gia.

4. Giải pháp để thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình

Để tránh bị mắc kẹt, Việt Nam cần có chiến lược phát triển dài hạn và toàn diện, tập trung vào những trụ cột sau:

Thứ nhất, nâng cao năng suất lao động và chất lượng nguồn nhân lực. Đây là yếu tố cốt lõi quyết định năng lực cạnh tranh quốc gia. Việt Nam cần cải cách hệ thống giáo dục theo hướng thực học, thực nghề; thúc đẩy đào tạo kỹ năng số, tư duy đổi mới, và khả năng thích ứng của lao động với thị trường toàn cầu.

Thứ hai, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển công nghệ. Cần đầu tư mạnh mẽ vào R&D, hình thành các trung tâm đổi mới sáng tạo quốc gia, hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận công nghệ mới, nhất là trong các lĩnh vực chiến lược như công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo, tự động hóa, năng lượng tái tạo.

Thứ ba, hỗ trợ phát triển khu vực kinh tế tư nhân trong nước. Chính phủ cần có chính sách cụ thể để hỗ trợ doanh nghiệp nội địa nâng cao năng lực sản xuất, quản trị, và khả năng tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu. Những mô hình thành công như Hàn Quốc với Samsung, Đài Loan với TSMC là ví dụ điển hình cho vai trò dẫn dắt của các doanh nghiệp chủ lực.

Thứ tư, cải cách thể chế, nâng cao hiệu quả quản trị nhà nước. Cần tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường, tạo môi trường pháp lý minh bạch, bình đẳng, giảm thiểu chi phí không chính thức cho doanh nghiệp. Song song đó là đẩy mạnh cải cách hành chính, ứng dụng công nghệ số trong quản lý công.

Thứ năm, phát triển hạ tầng số và chuyển đổi số quốc gia. Đây là đòn bẩy then chốt giúp nền kinh tế bước sang giai đoạn tăng trưởng mới dựa trên nền tảng công nghệ và dữ liệu.

5. Kết luận

Bẫy thu nhập trung bình là một thách thức lớn đối với nhiều quốc gia đang phát triển, trong đó có Việt Nam. Việc vượt qua bẫy này không thể chỉ dựa vào tăng trưởng đơn thuần, mà đòi hỏi sự chuyển đổi toàn diện về mô hình phát triển, tư duy lãnh đạo, chất lượng nguồn nhân lực và năng lực cạnh tranh quốc gia. Nếu không có những cải cách mạnh mẽ và quyết liệt trong thời gian tới, Việt Nam có thể bị mắc kẹt và tụt lại phía sau trong quá trình phát triển toàn cầu.