Trong các cuộc tranh luận về kinh tế, mỗi khi chính phủ công bố chi tiêu ngân sách vượt thu, một cụm từ quen thuộc lại xuất hiện: nợ công. Với nhiều người, nợ công gắn liền với sự bất ổn – là gánh nặng để lại cho thế hệ sau, là dấu hiệu của một chính phủ “tiêu hoang”, hay tệ hơn, là nguyên nhân dẫn tới khủng hoảng kinh tế.

Tuy nhiên, góc nhìn này có thể chưa toàn diện. Trong bài viết mang tính khai sáng của mình, tác giả Gerard Do đã đặt ra một câu hỏi táo bạo nhưng đầy lý trí: Liệu nợ công quốc gia có thực sự đáng lo như chúng ta vẫn nghĩ? Dựa trên nền tảng của Học thuyết Tiền tệ Hiện đại – Modern Monetary Theory (MMT), ông đưa ra những lập luận sâu sắc có thể khiến chúng ta phải nhìn lại gần như toàn bộ cách hiểu truyền thống về nợ công và tài khóa quốc gia.

1. Hiểu lại nợ công: Chính phủ không giống như hộ gia đình

Phần lớn chúng ta được dạy rằng: đừng tiêu quá thu nhập. Câu chuyện tài chính cá nhân luôn gắn với kỷ luật ngân sách – có bao nhiêu, tiêu bấy nhiêu, vay mượn phải trả. Vì thế, khi chính phủ chi tiêu vượt quá số thu và đi vay thêm, chúng ta có xu hướng nhìn nhận điều đó là thiếu trách nhiệm.

Nhưng Gerard Do lập luận rằng: chính phủ không phải là một hộ gia đình, và cũng không nên bị quản lý như một hộ gia đình.

Tại sao? Vì chính phủ là người tạo ra đồng tiền, trong khi công dân chỉ là người sử dụng đồng tiền đó. Chính phủ có thể phát hành tiền để chi tiêu – điều mà không một cá nhân hay doanh nghiệp nào có thể làm được một cách hợp pháp. Theo MMT, chi tiêu công không nhất thiết phải được “tài trợ” bằng thuế hoặc vay mượn từ dân, mà hoàn toàn có thể bắt đầu bằng cách… tạo ra tiền mới.

2. Tiền tệ là một trò chơi niềm tin – và chính phủ là người gầy dựng niềm tin đó

Tiền – về bản chất – không có giá trị nội tại. Một tờ giấy chỉ trở nên “có giá trị” khi xã hội đồng ý dùng nó để trao đổi hàng hóa và dịch vụ. Và chính niềm tin tập thể này là điều duy trì hệ thống tiền tệ hiện đại.

Chính phủ duy trì giá trị đồng tiền thông qua hai yếu tố:

Thuế khóa: Mọi người buộc phải nộp thuế bằng đồng nội tệ, do đó, nhu cầu sử dụng đồng tiền ấy luôn tồn tại.

Kiểm soát cung tiền và ổn định giá cả: Việc phát hành tiền phải đi kèm với các chính sách điều tiết (chẳng hạn như lãi suất, dự trữ bắt buộc, chi tiêu công hiệu quả…).

Nếu được kiểm soát đúng cách, việc tạo ra thêm tiền và tăng nợ công không làm mất giá trị tiền tệ, mà thậm chí còn giúp bơm thêm thanh khoản vào nền kinh tế, hỗ trợ tăng trưởng và cải thiện đời sống người dân.

3. Vấn đề thật sự không phải là “nợ bao nhiêu”, mà là lạm phát có kiểm soát hay không

Tại sao mọi người sợ nợ công? Đơn giản vì sợ lạm phát – tức là giá cả leo thang khi chính phủ bơm quá nhiều tiền vào nền kinh tế trong khi sản xuất không theo kịp. Đây là điểm then chốt mà MMT cũng thừa nhận.

MMT không hề cổ vũ việc “in tiền vô tội vạ”. Thay vào đó, nó chỉ ra rằng lạm phát mới là giới hạn thực sự của chi tiêu công, chứ không phải là con số nợ tuyệt đối. Nếu nền kinh tế còn khả năng hấp thụ, còn thất nghiệp cao, còn nhu cầu đầu tư công – thì việc tăng nợ để tài trợ cho giáo dục, hạ tầng, y tế, đổi mới công nghệ… có thể đem lại giá trị vượt xa chi phí vay nợ.

Chính vì vậy, lo ngại nợ công mà không đặt nó trong bối cảnh lạm phát và hiệu quả chi tiêu là một cái nhìn thiếu chiều sâu.

4. Chính phủ có quyền lực mà không ai khác có: tạo tiền, định hình luật chơi

Một cá nhân vay tiền thì có nghĩa vụ trả. Một công ty vay tiền thì phải kinh doanh có lãi để trả nợ. Nhưng một chính phủ phát hành tiền tệ riêng của mình, trong một nền kinh tế độc lập, thì có thể tự thiết lập luật chơi.

Gerard Do nhấn mạnh rằng chính phủ có hai đặc quyền không thể so sánh:

Phát hành tiền tệ có pháp quyền.

Sử dụng vũ lực hợp pháp để thực thi luật pháp và thu thuế.

Điều này có nghĩa là rủi ro vỡ nợ của chính phủ trong đồng nội tệ gần như bằng 0. Họ không bao giờ “hết tiền” theo nghĩa vật lý – mà chỉ có thể “quá tay” nếu để lạm phát vượt khỏi tầm kiểm soát. Vì vậy, so sánh chính phủ với hộ gia đình hoặc doanh nghiệp là một sai lầm tư duy nghiêm trọng.

5. Vậy nợ công có phải là gánh nặng cho thế hệ sau?

Câu trả lời là: Không nhất thiết.

Nếu nợ công được dùng để đầu tư vào các tài sản mang lại giá trị lâu dài – như giáo dục, công nghệ, cơ sở hạ tầng – thì thế hệ sau không “trả nợ” mà thực ra đang hưởng lợi từ chính các khoản chi tiêu đó. Những cây cầu, trường học, bệnh viện được xây từ nợ công không biến mất – chúng ở đó, phục vụ cho xã hội trong nhiều thập kỷ.

Ngược lại, nếu nợ công bị lạm dụng vào các mục tiêu ngắn hạn, thiếu minh bạch, không tạo ra năng suất – thì dĩ nhiên nó trở thành gánh nặng. Nhưng đó là vấn đề của chất lượng quản lý, chứ không phải bản thân việc vay nợ.

6. Một góc nhìn mới – và cần thiết – trong thế giới đầy biến động

Thế giới sau đại dịch, sau khủng hoảng tài chính, và trong bối cảnh bất định toàn cầu như ngày nay, đang đặt ra những câu hỏi mới về vai trò của nhà nước và chính sách tài khóa. Các quốc gia phát triển như Mỹ, Nhật Bản, Anh… đều có mức nợ công vượt xa tiêu chuẩn “60% GDP” từng được coi là tối đa. Nhưng họ vẫn vận hành ổn định – thậm chí là phục hồi nhanh nhờ chi tiêu công lớn.

Đây là lúc mà chúng ta cần học cách nhìn nợ công không bằng cảm tính, mà bằng tư duy hệ thống.

Kết luận: Đã đến lúc suy nghĩ lại về nợ công

Nợ công không nên bị coi là "kẻ thù mặc định" của nền kinh tế. Như Gerard Do phân tích, nó có thể là một công cụ quyền lực, nếu được sử dụng một cách tỉnh táo, hợp lý và có chiến lược dài hạn. Chính phủ cần có dũng khí để chi tiêu trong những thời điểm cần thiết – và có trí tuệ để biết khi nào cần kìm hãm để tránh lạm phát.

Nợ công không phải là dấu hiệu của thất bại. Trong một thế giới mà tiền tệ là niềm tin và chính phủ là người tạo lập niềm tin, cách chúng ta nghĩ về nợ cần phải thay đổi. Không phải nợ nhiều là xấu. Mà là nợ sai cách mới nguy hiểm.